NZ Human Rights Commission - Accessible HTML Document
He aha Te Kāhui Tika Tangata?
What is the Human Rights Commission? - Māori Translation
Te Kāhui Tika Tangata
I waihangatia Te Kāhui Tika Tangata hei whakarato tiakitanga pai ake mō ngā tika tangata i roto i Aotearoa. E mahi ana mō tētahi pāpori pono, haumaru me te tika, e uaratia te kanorautanga, e whakaaro nuitia ngā tika tangata, ā, e wātea ngā tāngata katoa ki te noho me te kore whakaaro kōaro me te aukatitanga hē ā-ture.
Ko te mahi a Te Kāhui Tika Tangata he:
- taunaki me te whakatairanga whakaaro nui mō ngā tika tangata i Aotearoa
- whakatītina i ngā whanaungatanga pai i waenga i te tangata me ngā rōpū kanorau i Aotearoa
- ārahi, he aromātai, he aroturuki me te tohutohu ki ngā whai wāhitanga whiwhi mahi ōrite
- whakarato pārongo ki te iwi whānui mō te aukatitanga me te āwhina ki te whakatau raruraru mō te aukatitanga.
E waru ngā Kaihautū Kāhui Tika Tangata; Te Kaihautū Matua, Te Kaihautū Whakawhiwhi Mahi Ōrite,Te Kaihautū Whanaungatanga ā-Iwi me ngā Kaihautū rangitahi e rima.
E ārahitia e te Tumuaki Kōkiri Whakawā a Te Kāhui Tika Tangata tētahi tari i roto i Te Kāhui Tika Tangata, Te Tari Whakatau Take Tika Tangata. E whakatautia e te Tumuaki mēnā ka whakarato māngaitanga ture ki te hunga tuku amuamu mō ngā takahitanga o Te Ture Tika Tangata 1993. Ka whakawātia ngā whakawā i roto i TeTaraipiunara Arotake Tika Tangata.
Me mahi motuhake ngā Kaihautū me te Tumuaki, ā, e tautokotia rātau e ngā kaimahi i Tāmaki Makaurau, Te Whanga-nui-a-Tara me Ōtautahi.
He aha ngā tika tangata?
Ko ngā tika tangata koia tērā ko ngā tika waiwai me ngā mana wāteatanga e āhei katoa atu ai ngā tāngata katoa. E whakapuakina ēnei i roto i Te Whakapuakanga Whānui o ngā Tika Tangata i whakapūmautia e Te Kotahitanga o ngā Iwi o te Ao i te tau 1948, ā, i roto anō hoki i ngā tiriti o te ao.
Ka whaihanga mai ngā tika tangata ki te noho ngātahi. Ko te mea nui, ka whakatakoto kaupapa mo te hononga i waenga i ngā tāngata katoa me te hunga whakahaere tikanga.
Ko ngā tauira o ngā tika tangata ko ngā tika a te tangata me te tika whiriwhiri, pēnei i te tika ki te ora me te wāteatanga, te mana whakaputa whakaaro, ōritetanga i mua o te ture, me te tika ki te noho wātea i te aukatitanga. Kei roto i ngā tika pāpori, ahurea, me te ōhanga ko te tika whai wāhitanga ki te ahurea, te tika ki te mahi, te tika ki tētahi āhua noho rawaka me te tika ki te mātauranga.
E ōrite ana te āheinga o ngā tāngata katoa ki ngā tika tangata me te
kore aukatitanga. Ka tāpiritia mai me ngā tika tangata ko ngā mahi me
ngā kawenga.
Ngā mahi a Te Kāhui Tika Tangata
- e taunaki ana i ngā tika tangata
- e uiui atu ki ngā takahitanga tika tangata
- e tuku tauākī tūmatanui mō ngā tika tangata me ngā whanaungatanga ā-iwi
- te whakatairanga i te māramatanga o ngā korahi tika tangata o Te Tiriti o Waitangi
- e whakahaere kaupapa, mahi me ngā mātauranga tika tangatai
- he whakaputa aratohu me ngā tikanga whanonga
- he whiwhi me te pōhiri i ngā whakaaturanga tūmatanui mō ngā tika tangata
- he kōkiri whakawā me te wawao ki te kōti mō ngā take tika tangata
- he pūrongo ki te Pirimia mō te āhua o te ū o Aotearoa ki ngā paerewa tika tangata o te ao me ngā ture pāramata
- he whakawhakanake i te mahere mahi ā-motu mō ngā tika tangata
- he whakarato ratonga hei wherawhera pātai me ngā amuamu aukatitanga
- mā Te Tari Kōkiri Whakawā o Te Kāhui Tika Tangata e
whakarato māngai ture ki Te Taraipiunara Arotake Tika Tangata.
Ngā pātai tika tangata me ngā ratonga amuamu
E whakaratoa e Te Kāhui Tika Tangata tētahi ratonga kore utu, matatapu mō te iwi whānui me ngā pātai tika tangata me ngā amuamu o ngā aukatitanga hē ā-ture.
Ko te hātepe whakatau amuamu a Te Kāhui Tika Tangata he whāiti ki ngā amuamu aukatitanga takahi ture. Engari, e arohia atu ana e Te Kāhui Tika Tangata ngā take tika tangata whānui, hei tauira, e pā ana ki te hauātanga, kāinga noho, mātauranga, tautāwhi, whiwhi mahi me ngā whanaungatanga ā-iwi.
Whakamanatanga o te Ao
He mema Te Kāhui Tika Tangata nō Te Rōpū Whakanōhanga Tika Tangata
ā-Motu o Āhia me Te Moana-nui-ā-Kiwa me Te Komiti Whakarite o te Ao mō
ngā whakanōhanga tika tangata ā-motu. E whai ana i tētahi pae
whakamanatanga ‘A’, ā, koinei te here tōmua a Te Kotahitanga o ngā Iwi
o te Ao mō te whai wāhitanga ki Te Kaunihera Tika Tangata. E hiahiatia
e te whakamanatanga, kia arotaketia ia rima tau, kia tino ū Te Kāhui
Tika Tangata ki ngā paerewa e rārangi ana i roto i ngā Mātāpono Paris a
Te Kotahitanga o ngā Iwi o te Ao. E rārangitia i roto i te Mātāpono
Paris ngā kawenga, mana me ngā mahi a ngā whakanōhanga tika tangata
ā-motu.
Te aronga o Te Kāhui Tika Tangata
I whakaputaina e Te Kāhui Tika Tangata Te Mana ki te Tangata i te tau 2005, whai muri iho i ngā whakawhitinga kōrero whānui ā-motu. Mai i te mahere mahi, e ono ngā wāhi mahi tika tangata matua kua tautuhia e Te Kāhui Tika Tangata me tētahi whāinga mō ia mahi:
Te taiao tika tangata
Whāinga: E whakaurutia ngā paerewa ki roto i te ture o
Aotearoa, e tautokotia i roto i ngā kaupapa here me te whakaratoa ki
roto i ngā mahi.
Te hunga hauā
Whāinga: E whakaaro nuitia te hunga hauā mō rātau anō me te āhei anō ki te tino whakauru mai ki te pāpori o Aotearoa.
Whanaungatanga ā Iwi
Whāinga: Ko ngā whanaungatanga i waenga i ngā rōpū rerekē o te pāpori o Aotearoa he whakaaro tahi, ko te ōritetanga te kaupapa, he whakaaro nui tētahi ki tētahi, me te whakaaro tonu he toi nō te whenua o Aotearoa.
Tika ki te whai mahi
Whāinga: E whai wāhi atu ngā tāngata katoa o Aotearoa ki ngā whiwhinga mahi me te whakauru ki ngā mahi tika me te whai hua.
Te mana I Waitangi
Whāinga: Te whanaungatanga Tiriti i waenga i te Karauna
me te Tangata Whenua e tōtika ana i ngā taumata katoa mō te tiakitanga
o ngā tika Tangata Whenua me te whai hua o te pāpori whānui.
Kāpititia ā taiao
Whāinga: Ko te whakamarutanga o Aotearoa me ngā tūmanako mō ngā whanaketanga tauwhiro e whakakahatia mā te whakaaro nui ā-motu, ā-ao ki ngā ture tika tangata o te ao.
E whakamahia e Te Kāhui Tika Tangata me te whakatītina i ētahi atu kia whakamahia te aronga tika tangata:- te hono i ngā waihanga-whakatau i ia taumata ki ngā paerewa tika tangata e takoto ana i roto i ngā kawenata me ngā tikanga tika tangata e hāngai ana
- te tautuhi i ngā tika tangata hāngai, me te whārite i ngā tika, ina tika ai, te whakaarotau i ērā ki te hunga e tino whakaraerae ana, ki te whakanui ake i te whakaaro nui ki ngā tika katoa me ngā kaipupuri tika.
- e arotahi ana ki te whai wāhitanga o te tangata whaiaro me ngā rōpū ki roto i ngā waihanga-whakatau e pā ana ki a rātau
- te aukati-kore i waenga i te tangata whaiaro me ngā rōpū mā te whiwhi tika ōrite me ngā here ki te katoa
- te whakamana i te tangata whaiaro me ngā rōpū mā te whakaāhei i a rātau ki te whakamahi tika hei mahi me te whakatūturu i tō rātau reo ki roto i te waihanga-whakatau
- he kawenga tokohanga mō ngā mahi me ngā whakatau, e āhei te tangata whaiaro me ngā rōpū ki te tuku amuamu mō ngā whakatau e pā kaha ki a rātau.