Komisoni ki he ngaahi Totonu ‘a e Tangata

Na’e fa’u e Komisoni ki he Ngaahi Totonu ‘a e Tangata kene ‘omai ha malu’i lelei ange ‘o e ngaahi totonu ‘a e tangata ‘i Nu’u Sila ni. ‘Oku ne ngāue ki ha sosaieti ‘oku napangapanga mālie, malu pea mo totonu, pea mo ha sosaieti ‘oku ne mahu’inga ‘ia ‘i he fa’ahinga kehekehe, faka’apa’apa’i e ngaahi totonu ‘a e tangata pea mo lava e tokotaha kotoa pe ‘o nofo tau’ataina mei he laulanu mo e filifilimanako ta’efakalao.

TKo e ngāue ‘a e Komisoni ki he ngaahi Totonu ‘ a e Tangata ko e:

• Taukave’i pea mo tu’uaki’i e faka’apa’apa ma’ae ngaahi totonu ‘a e tangata ‘i Nu’u Sila ni
• Fakalotolahi’i e ngaahi va ‘i he vaha’a e tokotaha kotoa pe, ke uouongataha mo melino kae pehē foki ki he ngaahi kulupu kehekehe ‘i Nu’u Sila ni.
• Tataki, Fakatotolo mo fua tatau, tokanga’i pea mo fale’i ki he ngaahi faingamālie ‘oe ma’u ‘anga ngāue ke fai tatau ma’ae tokotaha kotoa pe.
• Faka’atā mai e ngaahi fakaikiiki ki he kakai fekau’aki mo e filifilimanako pea ke tokoni ki hono solova e ngaahi vā lau mo loto kehekehe fekau’aki mo e filifilimanako.

‘Oku toko valu ‘a e kau Komisiona ki he ngaahi Totonu ‘a e Tangata; ko e Pule Komisiona, ko e Komisiona ki he Vahevahe tatau ‘o e ngaahi Faingamālie Ngāue, ko e Komisiona ki he ngaahi Va ‘o e ngaahi Matakali pea mo e kau Komisiona ngāue part time pe (si’i hifo he houa ‘e 40 ‘enau ngāue he uike) ‘e toko nima.

Ko e Talēkita ‘o e Human Rights Proceedings (Ngaahi hopo pe me’a fakalao ma’ae ngaahi Totonu ‘a e Tangata΄) ‘oku ne takimu’a ‘i he ‘ofisi tau’ataina mei he Komisoni΄, ‘aia ‘oku ui ‘eni ko e Office of Human Rights Proceedings. ‘Oku fili leva ‘ehe talēkita pe tene ‘omai ha fakafofonga lao ma’ae kakai koia kuo nau lāunga mai ki he ngaahi maumaulao fekau’aki mo e Kupu’i Lao ki he Ngaahi Totonu ‘a e Tangata, 1993. Ko e ngaahi hopo ni pe Fealea’aki ni, ‘oku fanongoa mo fai ‘i he Human Rights Review Tribunal.

Kuo pau leva ke fai tau’ataina e ngaue kiai ‘ae kau Komisiona pe moe Talekita, ‘aia ‘oku poupou’i kinautolu ‘ ehe kau ngaue ‘i ‘Aokalani, Uelingatoni pea mo Christchurch.

Ko e hā ‘a e Ngaahi Totonu ‘a e Tangata?

Ko e ngaahi totonu ‘a e Tangata΄, ko e fuofua tefito’i totonu mo tau’ataina ia ‘oku ma’u totonu kiai ‘a e tokotaha kotoa pe΄. ‘Oku fakahā mai eni ‘i he Universal Declaration of Human Rights (Fakamo’oni Fakalūkufua ‘o e ngaahi Totonu ‘a e Tangata) ‘aia ne pusiaki’i mai ‘ehe United Nations (Ngaahi Fonua Fakatahataha) ‘i he 1948 pea ‘i he ngaahi talite fakatu’apule’anga.

Ko e ngaahi Totonu ‘a e Tangata ‘oku ne tokanga ki he anga e nofo fakataha ‘a e kakai΄. Tautautefito ‘enau tokanga ki hono seti mai ‘a e ngaahi tu’unga pau ma’ae va koia ‘i he vaha’a ‘o kinautolu ‘oku pule’i mo kinautolu ‘oku nau pule.

Ko e ngaahi fa’ifa’itaki’anga ‘o e ngaahi totonu ‘a e Tangata ‘oku kau ai e ngaahi totonu faka sivile mo politikale, hangē ko e totonu koia ki he mo’ui mo e tau’ataina, tau’ataina e founga ke te fakahā‘aki hoto loto pe fakakaukau, tatau ‘a e tokotaha kotoa pe ‘ i he sio ‘a e lao, pea mo e totonu ke te tau’ataina mei he filifilimanako. Ko e ngaahi totonu faka sosiale, ‘ulungaanga fakafonua mo ‘ekonomika, ‘oku kau foki ‘ete totonu ke te kau ‘i ha ‘ulungaanga fakafonua, totonu ke te ma’u ngāue, mo e totonu ki ha tu’unga nofo ‘oku fe’unga pea mo e totonu ki hea ako.

Ko e tokotaha kotoa pe ‘oku tatau kotoa ‘a ‘enau ngaahi totonu faka e tangata ta’e filifilimanako. Ko e ngaahi totonu ‘a e tangata, ‘oku ha’u fakataha mo hono ngaahi ngāue mo e ngaahi fatongia.

Ko e me’a ‘oku fai ‘ehe Komisoni

• Fakafofonga’i mo taukapo’i e ngaahi totonu ‘a e tangata
• Faka’eke’eke ki he ngaahi maumau lao fekau’aki mo e ngaahi totonu ‘a e tangata΄
• Fakamafola mo fakahā ‘i he ngaahi lea, tu’uaki, siteitimeni ki he kakai fekau’aki mo e ngaahi totonu ‘a e tangata mo e ngaahi va ‘o e ngaahi matakali΄
• Faka’ai’ai mo tu’uaki’i ‘a hono mahino’i ‘o e ngaahi totonu ‘a e tangata mei he sio koia ‘a e Talite ‘o Waitangi
• Fakalele ‘a e ngaahi polokalama fekau’aki mo e ngaahi totonu ‘a e tangata, ngaahi ‘ekitivitī mo e ako
•  Pulusi e ngaahi fakahinohino mo e ngaahi lao tu’utu’uni kuo fokotu’u
• Talitali mo fakaafe’i e ngaahi fakafofonga kakai ‘o e ngaahi totonu ‘a e tangata
• ‘Omai e ngaahi hopo pe feale’aki pea mo tu’u ‘i vaha’a ‘i he fakamaau’anga ‘i he ngaahi ‘īsiu ‘a e ngaahi totonu ‘a e tangata΄
• Lipooti ki he Minisitā Palemia΄ ki he anga e fakafeangai ‘a Nu’u Sila ni pea mo e ngaahi tu’unga mo e lao ‘a e ngaahi totonu ‘a e tangata fakatu’apule’anga
• Fa’u pe langa hake ha palani ngāue ‘a e fonua ma’ae ngaahi totonu ‘a e tangata΄
• ‘Omai ha sevesi ke ne tali mo ngāue ki he ngaahi faka’eke’eke mo e ngaahi lāunga fekau’aki mo e filifilimanako
• Ke faka’ataa mai ha fakafofonga lao ki he Human Rights Review Tribunal (Fakamaau’anga ma’ae ngaahi totonu ‘a e tangata) ‘o fakafou mai ‘i he Office of Human Rights Proceedings

Sevesi ki he ngaahi faka’eke’eke mo e ngaahi lāunga fekau’aki mo e ngaahi totonu ‘a e Tangata΄

‘Oku ‘omai ‘ehe Komisoni ki he ngaahi totonu ‘a e Tangata ha sevesi ta’etotongi, malu mo fakapulipuli ma’ae memipa ‘o e fonua pe kakai, ‘aia ‘oku ‘iai ha’anau ngaahi faka’eke’eke ki he ngaahi totonu ‘a e tangata pea mo e ngaahi lāunga fekau’aki mo e filifilimanako ta’efakalao.

Ko e founga solova’anga ‘a e Komisoni ki he ngaahi fakakikihi pe felotokehekehe’aki, ‘oku fakangatangata pe ki he ngaahi lāunga filifilimanako ta’efakalao. Kaekehe, ‘oku toe tokanga pe foki e Komisoni ki he ngaahi ‘īsiu kehekehe fekau’aki mo e ngaahi totonu ‘a e tangata΄. ‘Oku kau ai heni e ngaahi ‘īsiu ki he totonu ‘a e tangata pea kehe mei he filifilimanako, ‘o hangē ko e fekau’aki mo e faingata’a’ia fakaesino, fale nofo’anga, ako, ngāue mo’ua, ngāue mo e ngaahi va ‘o e ngaahi matakali.

Faka’ilonga Ako Fakatu’apule’anga

Ko e Komisoni ki he ngaahi totonu ‘a e tangata΄ (Human Rights Commission), ko e memipa ‘o e Asia Pacific Forum (Fakataha ‘Esia Pasifiki) koia koē ‘o e National Human Rights Institutions pea mo e International Coordinating Committee ‘aia ko e taha ‘o e ngaahi ‘inisititiute ki he ngaahi totonu ‘a e tangata. ‘Oku ne pukepuke ‘a e Faka’ilonga tu’unga fakaako ‘A’, ‘aia ko e silapa pe taha ia ‘o e ngaahi me’a ‘oku fiema’u ‘ehe United Nations (Ngaahi Fonua Fakatahataha) ke te kau atu ki he Kosilio ‘a e Ngaahi Totonu ‘A e Tangata΄. Ko e fakamo’oni mo e faka’ilonga ako ko ‘eni΄ oku vakai’i fakata’u nima, pea kuo pau ke fai ‘a e Komisoni ki he ngaahi tu’utu’uni kuo seti mai ‘i he United Nations Paris Principles. ‘Oku hanga ‘ehe Paris Principles (Ko e ngaahi tefito’i tui) ‘o seti mai ‘a e ngaahi fatongia, tu’unga mo e anga e ngaahi ngāue ‘o e ngaahi ‘inisititiuti fakafonua ki he ngaahi totonu ‘a e tangata΄.

Ko e Fokasi ‘a e Komisoni

Na’e pulusi ‘ehe Komisoni ‘a e “The New Zealand Action Plan for Human Rights” ‘i he 2005, hili ha fakatotolo mo fengāue’aki mo e fonua hono kotoa. Makatu’unga mei he palani ngāue, kuo fakatokanga’i mo faka’ilonga’i ‘ehe Komisoni ha ngaahi ‘elia lalahi ‘e ono ke fai kiai ha ngāue pea mo e taumu’a ki he takitaha ‘o e ngaahi me’a ni:

Ko e ‘ātakai ‘a e ngaahi totonu ‘a e Tangata

Taumu’a : Fakakau ‘a e ngaahi tu’unga ma’ae ngaahi totonu ‘a e tangata΄ ki he lao ‘o Nu’u Sila ni, ke pukepuke ‘a hono polisī pea ke tiliva mai ‘i hano fai.

Kakai Faingata’a’ia Fakaesino

Taumu’a: Ke faka’apa’apa’i e kakai faingata’a’ia fakaesino, koe’uhi ko kinautolu fakafo’ituitui, pea ke lava ke nau kau kakato mai ki he Sosaieti ‘o Nu’u Sila ni.

Ngaahi Va ‘o e ngaahi Matakali

Taumu’a: Ke uouongataha mo melino e ngaahi va ‘i he vaha’a ‘o e ngaahi kulupu kehekehe koia ‘oku ne fa’u ai e sosaieti Nu’u Sila, ‘o makatu’unga ‘eni ‘i he fakamahino ‘oku tatau ‘a e tokotaha kotoa pe, faka’apa’apa, pea mo e ma’u ha ongo fie kau ki he sosaieti Nu’u Sila ni.

Totonu ke ngāue

Taumu’a: Ko e kakai kotoa pe ‘i Nu’u Sila ni, ke nau ma’u kotoa e ngaahi faingamālie ngāue tatau pea mo faka’atā e faingamālie ki ha ngāue lelei mo ola lelei.

Ngaahi Totonu ‘a e Tangata pea mo e Talite ‘o Waitangi

Taumu’a: Ko e va ‘o e Talite ‘i he vaha’a ‘o e Kalauni pea mo e Tangata’i Fonua, ke lele ‘aonga ‘i he ngaahi levolo hono kotoa ki he malu’i koia ‘a e ngaahi totonu ‘a e tangata’i fonua pea mo e kaunga lelei ki he sosaieti hono kotoa΄.

Fehokotaki’anga Fakatu’apule’anga

Taumu’a: Ke hoko e ngaahi taumu’a ngāue mo malu’i ‘o Nu’u Sila ni mo e ngaahi feinga fakalakalaka kotoa pe, ke toe fakamalohi’i mai mei he faka’apa’apa fakafonua mo faka kolope ma’ae lao fakatu’apule’anga ki he ngaahi totonu ‘a e tangata.

‘Oku ngāue’aki ‘e he Komisoni mo faka’ai’ai ‘a e kakai kehe ke nau ngāue‘aki ‘a e founga ‘o e ngaahi totonu ‘a e tangata:

• fakahoko ‘a e ngaahi fai tu’utu’uni ‘i he levolo kotoa ki he ngaahi tu’unga kuo seti fekau’aki mo e totonu fakakovinanite ‘a e tangata mo e ngaahi fakataha’anga′
• faka’ilo ‘a e ngaahi totonu ‘a e tangata kotoa pe ‘oku fekau’aki pea ke palanisi ’a e ngaahi totonu, ’i he taimi ‘oku taau ai, ’o fakamu’omu’a ‘a e kakai ‘oku ‘ikai malohi, ke faka’apa’apa’i ki he lelei taha ‘a e ngaahi totonu kotoa mo kinautolu ‘oku nau ma’u totonu
• Ko e fakamamafa’i ‘a e kau fakafo’ituitui mo e ngaahi kulupu ‘i he alea’i ’a e ngaahi me’a ’oku fekau’aki mo kinautolu. 
•  ‘oku tapu’i ‘a e nofo fehi’anekina fakafo’ituitui pe ko e ngaahi kulupu ke nau fe’ofo’ofani ’i he ngaahi totonu mo e ngaahi fiema’u fakakātoa
• faka’ai’ai ‘a e ngaahi fakafo’ituitui mo e ngaahi kulupu ‘o fakangofua’i kinautolu ke nau ngāue‘aki ‘a e ngaahi totonu ke faingofua ‘a ‘enau ngaahi ngāue pea ke fakalao honau le’o ‘i he ‘enau ngaahi alea
• Ko ‘ete tali ka tukuaki’i kita ki ha ngaahi ngāue mo e faitu’utu’uni, pea lava ke faka’atā e ngaahi fakafo’ituitui mo e fakakulupu ke nau lāunga fekau’aki mo e ngaahi ‘alea ‘oku uesia ai pea ‘oku fakatu’utamaki kia kinautolu.

Fakatokanga : Neongo ‘oku mau feinga ke ‘oatu ‘a e fakamatala ko ‘eni ki he totonu taha, ‘oku ‘ikai ke totonu ke ngāue‘aki ko ha tokoni fakalao.

Fetu’utaki ki he Komisoni ki he Ngaahi Totonu ‘a e Tangata