NZ Human Rights Commission - Accessible HTML Document
Ko ho’o ngaahi totonu koe‘uhi koe tokotaha ngāue koe ‘oku lolotonga feitama
Your rights as a pregnant worker - Tongan
Ko e hā ‘a e pregnancy discimination pe filifilimanakokoe’uhi
ko e feitama?
‘Oku ma’u ha’a ku vahe lolotonga ‘eku livi (Leave ) mei he ngāue?
Ko e Lao
Ko e ngaahi kovi’i pe filifilimanko ‘o ha taha feitama, ko e taha ia ‘o e ngaahi founga to’onga ‘o e sex discrimination (pe filifilimanako koe’uhiā ko ’ete tāngata pe fefine) ‘oku ‘ i he malumalu Lao ‘a e Ngaahi Totonu ‘a e Tangata pe Human Rights Act. ‘E lava pe ke ta’efakalao ki ha pule ngāue ke ne filifilimanako ki ha tokotaha ngāue pe ki ha tokotaha lolotonga kole ngāue ‘o makatu’unga ‘ene faitu’utu’uni mo fili koe’uhī ‘ oku lolotonga feitama, pe ‘oku ngalingali ‘e feitama ‘i he kaha’u.
‘E malava ke hoko ‘a e Filifilimanako ni ‘ i he taimi:
- ‘Oku ngaahi pe tauhi lelei mo ta’efilifilimanako ange ha tokotaha ngāue kehe ia ‘iate koe, koe ‘uhi pe ko ho’o feitama. Hangē ko ’eni′, kapau kuo tuku koe kitu’a ‘ehe ngāue, pe kuo liliu ‘a ho’o ngaahi me’a ke fai ‘i ho’o ngāue, koe‘uhi pe ko ho’o feitama, pea ‘oku ‘ikai ha ‘uhinga lelei ‘e taha kiai.
- Ko ha founga ngāue kuo tu’utu’uni pau ki he kau ngāue‘i he ngāue’anga ka ‘oku ‘ikai ke kau lelei kiate koe ‘uhi ‘oku ke feitama. Hangē ko ‘eni, kapau ‘oku fa’a fiema’u ke hiki me’a mamafa ‘a e tokotaha ngāue kotoa pe, ka ‘oku ‘ikai teke lava, koe‘uhi ‘oku ke feitama.
‘Oku ‘IKAI ke ngofua ke ‘eke’i ki ha taha kumi ngāue pe
ngalingali
tene ma’u e ngāue pe ‘oku nau feitama, pe ‘oku nau palani ke fa’u ha
famili pe te nau feitama ‘i he kaha’u.
“Neu ngāue taimi kakato ‘i he falekai / paa ‘i he ta’u ‘e taha peau feitama. ‘I he hili e ngaahi ‘aho neu nofo au koe‘uhī neu puke, neu vakai ki he roster pe taimi tepile houa ngāue, ‘o vakai hifo ‘oku tu’o taha pe ‘a ‘eku ngāue houa valu ‘i he ‘uike. Ne nau fakahā mai kiate au ta’e ‘iai ha fakatokanga, ‘oku ou ngāue paati-taimi, pe he taimi ni. Ne nau fakahā mai, ko e ‘uhinga ‘o e liliu ni, he ‘oku ou feitama pea ‘oku ‘ikai “matamata lelei” ke ‘iai ha fefine feitama ‘oku ngāue mai mei he pa. “
Mahalo pe kuo fai atu ha filifilimanako kiate koe, koe‘uhi pe
‘oku ke feitama pea kapau koia:
- faka’ikai’i ko e mei ha ngāue pe ko ha hiki hake ho’o
tu’unga ngāue pe kuo tuku ko e kitu’a mei he ngāue pe ‘oatu ha
redundant pe fakatokosi’i ta’e’iai ha ‘uhinga lelei.
- fai ha ngaahi talanoa mo lea kovi pea mo ta’etaau fekau’aki pea mo koe, ‘a ia ‘oku ‘ikai iku ki ha me’a lelei.
- ‘ikai ke fakakau ki ha polokalama ako
- fakafehikitaki ki ha ngāue kehe (tukukehe kapau ‘oku ‘iai ha ngaahi ‘uhinga fakafaito’o mo malu ki he liliu ni)
- tukuhifo, ‘o fakahifo ho’o tu’unga ma’olunga, pe kaniseli ‘a e hoko atu ho’o sevesi
Ngaahi tō’onga filifilimanako
‘Oku talamai ‘e he Ngaahi Lao ‘o e Ngaahi Totonu ‘o e Tangata
‘oku
fakalao ke ngaahi lelei ange ko e koe’uhi ‘oku ke feitama. Hangē ko
’eni, ‘oku ngofua ke fakafaingofua ange ho’o ngaahi houa ngāue pe ‘oatu
ha’o kā paaka ‘i he taimi lolotonga ‘oku ke feitama.
Livi Tauhifānau
‘O kapau ‘oku ‘amanaki keke fā’ele pe pusiaki’i ha pēpē pea ‘oku kau ho’o konituleki pe aleapau ngāue ki he criteria pe ngaahi lao tu’utu’uni ‘oku fakakau ai e ngaahi monū ko ‘eni, hangē koia keke lava ‘o ma’u ha taimi livi tauhi fānau, pea toe malu’i foki mo ho’o ngāue. ‘Oku kau foki pea mo e ngaahi mali pe hoa ‘i he ngofua ko ‘eni ki he livi tauhi fānau.
Vahe livi tauhifānauz
Kapau kuo ke ngāue ‘i ha ngāue ’anga tatau ‘o laka ange ‘i he mahina ‘e ono pe lahi ange, pea ke toe kau atu ki he eligibility criteria (ngaahi lao ke ke ‘ausia ke ke lava ‘o kau) ki he vahe livi tauhi fānau, ‘e lava pe, ke ke ma’u ha vahe he uike ‘e 14. ‘Oku ‘i ai ho’o totonu ke ma’u ho’o vahe faka’uike ‘ihe tu’unga pe rate lahitaha ko ia te te lava ke te ma’u ‘aia kuo ‘osi seti fakafehoanaki moe tu’unga fakapa’anga fakauike.
Livi loloa ta’evahe
Kapau kuo ke ngaue ‘i ha ngaue ’anga tatau ‘o laka ange ‘i he mahina ‘e 12 pe lahi ange pea ‘oku kau ho’o aleapau ngāue ki he ngofua ke lave he ngaahi monū pe ma’u faingamālie ki he ngaahi tu’utu’uni mo e lao ‘o e ngāue hokohoko (continuous work eligibility), ‘e lava ke ma’u e faingamāalie ko ia ke ke to’o e uike ‘e 52 ke ke livi ta’evahe ai.
Ko e hā ‘a e livi ta’evahe?
Ko e livi ta’evahe ‘oku ‘uhinga ‘ia ‘oku pau ke puke ho’o ngāue ke ‘atāa ki he taimi ‘oku ke toki foki atu ai, pe ko ha no ‘oatu ha’o ngāue tu’unga tatau ‘i ha’o foki atu. ‘O kapau ‘oku ‘ikai ke tauhi ha lakanga ngāue ki ha tokotaha ‘oku lolotonga livi feitama pe livi tauhi fānau, ‘e lava pe ke lau ‘eni koha filifilimanako ta’e fakalao tu’unga ‘iha feitama.
Ko e me’a pe ‘e toki ngofua ai ‘eni ‘okapau ‘e ‘ikai ke lava ‘ehe ngāue’anga ‘o tauhi ke ‘atā ‘a e lakanga, koe‘uhi ko ha lakanga ‘oku mahu’inga ‘i he ngāue’anga.
Livi Makehe
‘E malava pe foki ke ke ma’u moe faingamālie ki he ngaahi livi makehe pe “special leave” ‘o a’u ki ha ‘aho ‘e 10, kae ‘ikai vahe, kapau ‘ oku ke fie ma’u ke to’o koe‘uhi ‘oku fekau’aki pea mo ho’o feitama.
Ki ha toe fakaikiiki fekau’aki mo e livi tauhifānau, fetu’utaki ki he Va’a ‘o e Leipa : telefoni ta’etotongi 0800 20 90 20 pe te ke ‘a’ahi ki he uepisaiti www.ers.dol.govt.nz/parentalleave.
“Na’e ‘eke mai he ‘eku pule pe teu tali ha lakanga tu’unga ma’olunga ange ‘oku ‘amanaki fokotu’u. Na’a ma talanoa’i ‘a e lakanga fo’ou ni pea ne ma seti ha ngaahi taumu’a fo’ou ki he tu’unga fakangāue. Lolotonga ‘a e ta’u ne u feitama ai, pea na’e foaki ange leva ‘a e lakanga fo’ou ia ki he kaungāngāue ‘e taha. ‘I he ‘eku ‘eke hono ‘uhinga, na’e talamai kiate au ko e ‘uhinga ko ‘eku feitama pea mahalo pe, te u ala nofo au mei he ngāue.”
Ko e hā ho’o me’a ‘e malava ke fai ‘i he taimi ‘oku fai atu
ai ha filifilimanako
Kapau ‘oku ke pehē ‘oku fai filifilimanako atu ha tu’utu’uni koe‘uhi ko ha’o feitama:
- tauhi ha lekooti ‘o e ngaahi taimi ‘oku ke pehē ai ko ha palopalema
- talanoa kiai mo ha taha ‘oku ke falala kiai. ‘E malava ‘eni
ke tokoni’i ko e ke mahino ange ho’o me’a ke fai
- talanoa ki ho’o pule ngāue, pe ko ha tokotaha mei he human resources, ho’o fakafofonga ki he ‘iunioni pe ko ha taha ‘i ho’o ngāue’anga ‘e malava ‘o tokoni kiate ko e
- telefoni, fax pe ‘imeili ki he Komisiona ‘o e Ngaahi Totonu ‘o e Tangata InfoLine pe ‘a’ahi ki he ‘uepisaiti ke ma’u ha fakamatala ki ho’o ngaahi totonu: www.hrc.co.nz
- fetu’utaki ki ha Senitā Fakalao ‘i he Kominiutī pe ko ha to e loea
- ‘O kapau ko ho’o palopalema fekau’aki mo ho’o livi
tauhifānau,
fetu’utaki ki he Department of Labour: free telefoni 0800 20 90 20 pe
‘a’ahi ki he ‘uepisaiti www.ers.dol.govt.nz.
Fakatokanga: ‘Oku mau feinga ke ‘oatu ‘a e fakamatala ‘oku he totonu taha, ka ‘oku ‘ikai ke totonu ke ngāue‘aki ‘eni ko ha fakamatala fakalao.